"Τα ελληνικά πανεπιστήμια δεν είναι πρωτίστως ο χώρος που μεταδίδεται και δημιουργείται νέα γνώση, αλλά ο χώρος όπου οι νέοι αποκτούν ένα «χαρτί», τα κόμματα αναμετρούν τις δυνάμεις τους και η κοινωνία «παρκάρει» για κάποια χρόνια μια νεολαία που δεν ξέρει τι να την κάνει" λέει ο ιστορικός της ελληνικής αρχαιότητας Άγγελος Χανιώτης. Απόφοιτος ο ίδιος του Πανεπιστημίου Αθηνών, καθηγητής τώρα στο Πρίνστον, διατελέσας αντιπρύτανης στο κορυφαίο ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης και έχοντας αποσπάσει πριν δύο χρόνια χορηγία ύψους 1,59 εκατομμυρίων ευρώ από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την έρευνα της ιστορίας των ανθρώπινων συναισθημάτων, μάλλον συγκαταλέγεται σ' εκείνους που γνωρίζουν καλά την πανεπιστημιακή λειτουργία. Όχι, η ελληνική πολιτεία ουδέποτε ζήτησε τη γνώμη του. Η επιτροπή ωστόσο που η ίδια όρισε για την απονομή των Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων δεν μπόρεσε να αγνοήσει το βιβλίο του «Θεατρικότητα και δημόσιος βίος στον ελληνιστικό κόσμο» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης) και του απένειμε πριν λίγες ημέρες το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου-Κριτικής. Αυτή η βράβευση, όσο κι αν μοιάζει ελάχιστη μπροστά στη δική του ακαδημαϊκή πορεία, ωστόσο δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουμε ακόμα ένα από τα υπέροχα ελληνικά μυαλά τα οποία από τα ακαδημαϊκά ιδρύματα της Εσπερίας ανοίγουν ενδιαφέροντες δρόμους στην έρευνα και τη γνώση.

* Σε μια περίοδο που η Ευρώπη ταλαιπωρείται από την οικονομική κρίση, εσείς αποσπάσατε από την Ευρωπαϊκή Ένωση χορηγία ύψους 1,59 εκατομμυρίων ευρώ προκειμένου να ερευνήσετε την ιστορία των ανθρωπίνων συναισθημάτων. Κατ' αρχάς, ποια συναισθήματα σας προκάλεσε αυτή η επιτυχία;

Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας χορηγεί τα ερευνητικά κονδύλια έπειτα από πολύμηνη και απαιτητική διαδικασία αξιολόγησης. Το γεγονός ότι ανήκα στην πρώτη ομάδα επιστημόνων που έλαβαν τέτοια χορηγία (το 2008), και μάλιστα ως μόνος τότε εκπρόσωπος των κλασικών σπουδών, φυσικά με γέμισε με χαρά. Πρέπει όμως να ομολογήσω ότι από τη στιγμή που συγκρότησα την ερευνητική μου ομάδα και άρχισε η δουλειά, μόνο δέος αισθάνομαι για τις διαστάσεις και την πολυπλοκότητα του εγχειρήματος.

* Από την άλλη ακούγεται πολύ παρήγορο, σε μια εποχή που τα πάντα έχουν παραδοθεί στους κανόνες της αγοράς και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, να δαπανώνται τέτοια ποσά για ιστορική έρευνα. Εσείς τι λέτε;

Ευτυχώς, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας -σημειωτέον ότι πρώτος του πρόεδρος ήταν ο Έλληνας Φώτης Καφάτος- έχει δεσμευτεί να δαπανά περίπου το ένα τρίτο του προϋπολογισμού του για έρευνα στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες. Αυτό είναι όντως παρήγορο, αν και δυστυχώς πολλές ευρωπαϊκές χώρες δεν ακολουθούν αυτή την ισορροπημένη ερευνητική πολιτική. Όταν τον Ιανουάριο η υπουργός Παιδείας ανακοίνωσε τη χρηματοδότηση της έρευνας με βάση προτεραιότητες, η θεωρητική έρευνα ήταν απούσα στη νέα ερευνητική πολιτική. Το θεωρώ τραγικό λάθος.

* Αναρωτιέμαι, έπειτα από τέτοια αναγνώριση στο επιστημονικό σας έργο, τι μπορεί να σημαίνει η ελληνική βράβευσή σας με το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου-Κριτικής;

Τη βράβευση δεν την περίμενα και δεν γνώριζα καν την ύπαρξη του βραβείου. Το βιβλίο μου είχε κυκλοφορήσει ήδη από τον Μάιο του 2009 και είχα την εντύπωση ότι είχε περάσει απαρατήρητο. Η διάκριση με χαροποίησε περισσότερο από διάφορα άλλα βραβεία και διακρίσεις που μου έχουν απονεμηθεί, όχι μόνο επειδή αφορά ένα βιβλίο που έγραψα με κέφι και μεράκι, το πιο αγαπημένο από τα βιβλία που έχω γράψει, αλλά και επειδή είναι το πρώτο βιβλίο που γράφω στα ελληνικά και για ένα ευρύτερο αναγνωστικό κοινό.

* Στο βραβευμένο βιβλίο σας «Θεατρικότητα και δημόσιος βίος στον ελληνιστικό κόσμο» μελετάτε την επίδραση του θεάτρου της ελληνιστικής εποχής στον δημόσιο βίο και τις ενδιαφέρουσες αναλογίες που συναντούμε στη σημερινή επίδραση της τηλεόρασης και του θεάματος στην πολιτική. Μπορούμε να εκλάβουμε αυτά τα φαινόμενα ως απότοκα μεταιχμιακών περιόδων;

Νομίζω ότι αυτό ισχύει. Είναι φαινόμενα που εμφανίζονται συχνά όταν μια κοινωνία υφίσταται βαθιές μεταβολές, αλλά θέλει να ζει με την ψευδαίσθηση ότι τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει. Έτσι η θεατρική συμπεριφορά επιστρατεύεται για να εξωραΐσει τη δυσάρεστη πραγματικότητα, για να επικαλύψει την έλλειψη ισότητας, ελευθερίας και γνήσιας δημοκρατίας, για να σώσει τα προσχήματα και κυρίως για να μετατρέψει τους πολίτες σε παθητικούς θεατές του δημόσιου βίου και να τους εθίσει στο να απολαμβάνουν την παθητικότητά τους.

* Θα θέλατε να μας εξηγήσετε σε τι ακριβώς συνίσταται η έρευνά σας πάνω στην ιστορία των ανθρώπινων συναισθημάτων;

Ως ιστορικός της ελληνικής αρχαιότητας πλησιάζω τα συναιθήματα των ανθρώπων μέσα από τη φιλτραρισμένη τους παρουσίαση σε κείμενα και εικόνες. Στόχος της έρευνάς μου είναι η συλλογή και ανάλυση χιλιάδων πηγών (κυρίως επιγραφών και παπύρων) που επιτρέπουν να διακρίνουμε την πολυπλοκότητα και τους διάφορους ρόλους των συναισθημάτων. Για να διακρίνουμε εξελίξεις και αλλαγές, αλλά και για να αποφύγουμε τη μονομέρεια των απόψεων της αθηναϊκής ανδρικής ελίτ που αντικατοπτρίζονται στο δράμα και στη φιλοσοφία, οι συνεργάτες μου κι εγώ εξετάζουμε πηγές σε μια περίοδο χιλίων χρόνων και σε μια γεωγραφική έκταση που φτάνει από τον Ευφράτη ώς το Ρήνο και από τη νότια Ρωσία ως την Αιθιοπία. Αυτή η έρευνα είναι πραγματική πρόκληση, αλλά τα αποτελέσματά της έχουν σημασία που ξεπερνά τα όρια της ελληνικής αρχαιότητας.

* Μπορεί η έρευνα να οδηγηθεί σε ασφαλή συμπεράσματα για τα συναισθήματα τα ανθρώπων στην ιστορική διαχρονία όταν αυτά τα συναντούμε στην εκλογικευμένη αποτύπωσή τους στις πηγές;

Μόνο εν μέρει. Δεν μπορώ να μελετήσω τις νευροβιολογικές διεργασίες που επιτελέστηκαν όταν ένας αρχαίος άνθρωπος αισθάνθηκε κάτι, μπορώ όμως να μελετήσω τα εξωτερικά ερεθίσματα που τις προκάλεσαν και τους κοινωνικούς και πολιτιστικούς παράγοντες που καθόρισαν το πώς εξωτερικεύθηκαν τα συναισθήματα. Παραδείγματος χάριν, αναστολές για την εξωτερίκευση αισθημάτων προέρχονται από τη θρησκεία, από κοινωνικές συμβάσεις, ιδεολογικά μορφώματα και πολιτιστικούς παράγοντες· συνεπώς οι αναστολές αυτές έχουν μια ιστορία. Στην έρευνα αμφισβητείται αν τα συναισθήματα ως νευροβιολογικά φαινόμενα έχουν ιστορία (αν ο φόβος του νεολιθικού ανθρώπου διαφέρει από αυτόν του σύγχρονου ανθρώπου)· αυτή η διαπίστωση ξεφεύγει από τα όρια της έρευνάς μου. Όμως όταν στηριζόμαστε στη συγκριτική μελέτη πολλών πηγών, μπορούμε να έχουμε ασφαλή συμπεράσματα π.χ. για το πότε, πώς και από ποιον θα εξωτερικευθεί ο φόβος, αν θα χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα, αν θα ελεγχθεί· με ποια μέσα (κείμενα, εικόνες, οργάνωση του χώρου) καλλιεργείται λόγου χάριν ο φόβος του θεού· πώς η ομολογία του φόβου χρησιμοποιείται για να αιτιολογηθούν πράξεις ή να φανούν κοινωνικές και πολιτιστικές διαφορές· πώς ο φόβος γίνεται στοιχείο εκπαίδευσης· πώς τον εκφράζει η γλώσσα· πώς γίνεται παράγοντας αισθητικής ή ακόμα και αιτία απόλαυσης.

* Διατελέσατε αντιπρύτανης του κορυφαίου πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, γίνατε εταίρος του Αll Souls College, καθηγητής στην Οξφόρδη και προσφάτως καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Ινστιτούτο Ανωτέρων Σπουδών του Πρίνστον. Πριν απ' αυτή τη λαμπρή διαδρομή, υπήρξατε απόφοιτος ενός ελληνικού πανεπιστημίου. Πού οφείλεται κατά την άποψή σας η σημερινή απαξίωση του ελληνικού πανεπιστημίου; Υπάρχει τρόπος να ανατραπεί η σημερινή κατάσταση;

Στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου σπούδασα το 1978-82, οφείλω μια ευρύτητα εκπαίδευσης. Αν και έλειπε η εμβάθυνση, υπήρχαν (όπως υπάρχουν και σήμερα) εμπνευσμένοι ακαδημαϊκοί δάσκαλοι. Η κακοδαιμονία του ελληνικού πανεπιστημίου οφείλεται σε εξωγενείς παράγοντες που διαμόρφωσαν το πανεπιστήμιο των ομάδων συμφερόντων και των πολιτικών σκοπιμοτήτων. Τα ελληνικά πανεπιστήμια δεν είναι πρωτίστως ο χώρος που μεταδίδεται και δημιουργείται νέα γνώση, αλλά ο χώρος όπου οι νέοι αποκτούν ένα «χαρτί», τα κόμματα αναμετρούν τις δυνάμεις τους και η κοινωνία «παρκάρει» για κάποια χρόνια μια νεολαία που δεν ξέρει τι να την κάνει. Στην επαρχιακή πόλη τα ΑΕΙ εξυπηρετούν την εύκολη κερδοσκοπία του ιδιοκτήτη της γκαρσονιέρας και του φαστφουντάδικου· δεν οδηγούν στην ανάπτυξη της περιφέρειας. Και, κακά τα ψέματα, το πανεπιστήμιο είναι χώρος όπου τα βλαστάρια της ελληνικής κοινωνίας εξοικειώνονται με τα γνωρίσματά της: την αναξιοκρατία, την αδιαφορία για ό,τι οικοδομήθηκε με τα χρήματα του φορολογούμενου πολίτη, τις πελατειακές σχέσεις και τη βεβαιότητα ότι σε αυτή τη χώρα κανείς δεν πληρώνει ποτέ για τα λάθη του. Έχω πολλές αμφιβολίες για τις προοπτικές της μεταρρύθμισης που βρίσκεται εν εξελίξει. Πρότυπά της είναι τα επιτυχημένα αμερικανικά πανεπιστήμια, χωρίς όμως τα στοιχεία στα οποία οφείλουν την επιτυχία τους: την πλήρη αυτονομία από κρατικές παρεμβάσεις, την ύπαρξη κληροδοτημάτων και την παράπλευρη ή παράλληλη ύπαρξη πολλών και καλών κολλεγίων που παρέχουν προπτυχιακές σπουδές και επαγγελματική εκπαίδευση. Αναπόφευκτα η απομίμηση υστερεί κατά πολύ από το πρότυπο. Αντί για μια μεταρρύθμιση που θα επιβληθεί εκ των άνω και θα διαβρωθεί εκ των έσω, θα προτιμούσα τη δημιουργία ενός πρότυπου δημόσιου πανεπιστημίου, αυτόνομου, αυτοδιοικούμενου με βάση ακαδημαϊκά κριτήρια και όχι κομματικά συμφέροντα. Αν ένα τέτοιο πρότυπο δημόσιο πανεπιστήμιο έκανε ορατά -εδώ κι όχι στη μακρινή Εσπερία- τα πλεονεκτήματα μιας μεταρρύθμισης, και τα άλλα πανεπιστήμια θα ακολουθούσαν.

* Ακούμε συνέχεια για αυξήσεις διδάκτρων στα πανεπιστήμια. Είστε αισιόδοξος για το μέλλον των πανεπιστημίων στην Ευρώπη;

Η εκπαιδευτική πολιτική στην Ευρώπη την τελευταία δεκαετία χαρακτηρίζεται από σωρεία λαθών. Οι αυξήσεις διδάκτρων, όταν δεν συνοδεύονται από μέτρα ουσιαστικής ενίσχυσης των προικισμένων, αλλά οικονομικώς ασθενών φοιτητών, στερούν τα πανεπιστήμια από το καλύτερο ανθρώπινο δυναμικό. Όμως η εστίαση της προσοχής στα δίδακτρα έχει ως αποτέλεσμα να παραβλέπονται πολύ χειρότερες εξελίξεις: η κατάργηση γνωστικών αντικειμένων, ο περιοριοσμός της πολυμορφίας στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση με το πρωτόκολλο της Μπολόνια, οι όλο και πιο περιορισμένες δυνατότητες για αυτόνομη έρευνα από τον υποψήφιο διδάκτορα και η προκρούστια λογική της ομοιόμορφης οργάνωσης της έρευνας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια θα συνεχίσουν να υστερούν των αμερικανικών, αλλά και των ραγδαία αναπτυσσόμενων ασιατικών.

* Συμμερίζεστε την απαισιοδοξία που μέχρι το τέλος της εξέφραζε η Ζακλίν ντε Ρομιγί για το μέλλον των ανθρωπιστικών σπουδών;

Οι ανθρωπιστικές σπουδές είναι τόσο δυναμικές όσο οι εκπρόσωποί τους. Στο χέρι τους είναι να καταδεικνύουν καθημερινά το αυτονόητο. Αν τεχνικές και θετικές επιστήμες βελτιώνουν τις συνθήκες της ζωής μας και η ιατρική την παρατείνει, είναι χάρη στις ανθρωπιστικές επιστήμες πως όσο ζούμε, ζούμε συνειδητά και με κριτικό πνεύμα. Αν οι ανθρωπιστικές επιστήμες συνεχίσουν να έχουν τόσο εμπνευσμένους και φλογερούς υπέρμαχους όσο ο Ζακλίν ντε Ρομιγί, μπορούμε να είμαστε πιο αισιόδοξοι από όσο υπήρξε η μεγάλη ελληνίστρια.

* Μπορεί η ακαδημαϊκή κοινότητα να συμβάλει στην υπέρβαση της πολλαπλής κρίσης που βιώνουμε σήμερα διεθνώς;

Αυτό το πιστεύω απόλυτα. Προϋπόθεση είναι να είναι στρατευμένη -και φυσικά δεν εννοώ την κομματική στράτευση-, να μετατρέπει το ερευνητικό συμπέρασμα σε γενικότερη ανθρώπινη εμπειρία και να αποφεύγει την ελιτίστικη συμπεριφορά και την ακατανόητη και απόκρυφη γλώσσα - πράγματα που δυστυχώς χαρακτηρίζουν και τους ακαδημαϊκούς του προοδευτικού χώρου. Η ανεξάρτητη βασική έρευνα δεν χρειάζεται να δικαιολογεί την ύπαρξή της με πρακτικές εφαρμογές. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ο ακαδημαϊκός θα έχει κλειστά τα μάτια του σε όσες δυνατότητες του παρουσιάζονται στο να δημιουργεί γέφυρες ανάμεσα στο αντικείμενό του και έναν σύγχρονο προβληματισμό.

• Aρχική
• ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ
• ΙΣΤΟΡΙΑ
• Άγγελος Χανιώτης: Το ελληνικό πανεπιστήμιο είναι καθρέφτης της ελληνικής κοινωνίας