Έχετε παρατηρήσει τι παθαίνει ένας ηλεκτρονικός υπολογιστής όταν του φορτώνουμε όλο και περισσότερα δεδομένα στο σκληρό του δίσκο αλλά δεν του αναβαθμίζουμε τον επεξεργαστή του; Γίνεται αργός και χάνει την υπολογιστική του ικανότητα. Από κάτι παρόμοιο κινδυνεύουν και οι μαθητές αν δεν ενισχύσουμε την δική τους επεξεργαστική ικανότητα με την καλλιέργεια της κριτικής τους σκέψης.

Σήμερα ειδικά, που η πληροφορία είναι τεράστια και καταιγιστική και που οι ψεύτικες ειδήσεις κυριαρχούν, η κριτική σκέψη είναι ο μόνος τρόπος για να διατηρούν οι μαθητές μια πραγματική εικόνα του κόσμου και να αποκρούουν την αιχμαλώτιση του νου τους από κάθε επιτήδειο, παραμυθά, απατεώνα ή φαντασιόπληκτο. Η κριτική σκέψη είναι εκείνη που θα τους καταστήσει ικανούς να ελέγχουν την αξιοπιστία της πληροφορίας η οποία έχει φτάσει σε σημείο να είναι πιο σημαντική από την ίδια την πληροφορία. Η ικανότητα να αποφασίζουν τι θα πιστέψουν από όλα όσα ακούνε καθίσταται πλέον υπαρξιακή. Η κριτική σκέψη, επίσης,  θα τους προικίσει με την ικανότητα να προσαρμόζονται άμεσα και με σωστό τρόπο στα νέα δεδομένα της επαγγελματικής και της κοινωνικής ζωής τους που πλέον αλλάζουν με μεγάλη ταχύτητα.  

Ο πιο απλός ορισμός της κριτικής σκέψης 

Τι είναι όμως εν τέλει αυτή η περιβόητη κριτική σκέψη που όλες οι εκπαιδευτικές πολιτικές υπόσχονται την καλλιέργειά της αλλά επιμένουν να κινούνται προς την αντίθετη κατεύθυνση; Αν ανατρέξουμε στην βιβλιογραφία θα βρούμε δεκάδες ορισμούς για την κριτική σκέψη. Με απλά όμως λόγια, κριτική σκέψη είναι η ικανότητα να μπορείς να σκέφτεσαι, η ικανότητα να μπορείς να κρίνεις. Και αυτή η ικανότητα δεν είναι έμφυτη και δεδομένη στους μαθητές, καλλιεργείται. Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο πρέπει οι μαθητές να εκτίθενται σε καταστάσεις που τους υποχρεώνουν να σκέφτονται και να κρίνουν. Τόσο απλά.

 Η αναπαραγωγή της γνώσης απενεργοποιεί την κριτική σκέψη

Το πρόβλημα της ελλιπούς καλλιέργειας της κριτικής σκέψης δεν το έχει μόνο το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Είναι παγκόσμιο πρόβλημα το οποίο χρονικά επιδεινώνεται.  

Η μάθηση λοιπόν ακολουθεί την αναπαραγωγική διαδικασία δηλαδή την επανάληψη ή την μίμηση. Οι μαθητές αναπαράγουν την ύλη όπως τους την παραδίδει ο εκπαιδευτικός σε μια διαδικασία «κάνε ότι κάνω» και «σκέψου όπως σκέφτομαι». Η κριτική σκέψη φυσικά σε μια τέτοια διαδικασία όχι μόνο δεν είναι απαραίτητη αλλά θεωρείται επικίνδυνη λοξοδρόμηση από τον δρόμο της σίγουρης επιτυχίας. Καλό μάθημα θεωρείται η «καλά μασημένη τροφή» που διευκολύνει την κατάποσή του από τους μαθητές. Καλός εκπαιδευτικός θεωρείται ο κομιστής όλων των «κόλπων», των «πατέντων» και των «μαγικών συνταγών», ένα καλό πρωτότυπο που μπορεί να αντιγραφεί εύκολα από τους μαθητές. Καλός μαθητής θεωρείται εκείνος που αναπαράγει πιστά αυτού του είδους την τυποποιημένη γνώση. Άλλο όμως είναι οι μαθητές να αναπαράγουν τη γνώση και άλλο να καθίστανται ικανοί να την παράγουν.

Ματιές μέσα στη τάξη: Όταν οι μαθητές παρουσιάζουν έλλειμμα κριτικής σκέψης

1) Αδυναμία να λύσουν απλά πρακτικά προβλήματα. Όσοι εκπαιδευτικοί είναι μαθηματικοί θα έχουν διαπιστώσει ότι οι μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου δυσκολεύονται πάρα πολύ να λύσουν πρακτικά προβλήματα μαθηματικών ακόμα και επιπέδου Δημοτικού. Οι περισσότεροι μαθητές προσπαθούν να εντάξουν το πρακτικό πρόβλημα σε κάποιο τυποποιημένο τρόπο επίλυσης που έχουν μάθει στη μέχρι τώρα πορεία τους. Μόνο που η επίλυση πρακτικών προβλημάτων δεν τυποποιείται. Απαιτεί απλή κριτική σκέψη.

2) Αδυναμία να αποδώσουν το νόημα ενός κειμένου ή μιας πρότασης με δικά τους λόγια. Από την άλλη μεριά, αρκετοί έχουν την ικανότητα να πουν το μάθημα με τρόπο που κάποτε συνηθίζαμε να λέμε: «απέξω και ανακατωτά».

3) Αδυναμία αφήγησης. Οι περισσότεροι μαθητές αδυνατούν να αφηγηθούν μια ιστορία, ακόμα και αν είναι προσωπική. Ο λόγος τους είναι φτωχός και χωρίς ειρμό, το λεξιλόγιο περιορισμένο και  ο χρωματισμός της φωνής με συναίσθημα ανύπαρκτος.

4) Αδυναμία να απαντάνε σε ερωτήσεις που απαιτούν κριτική σκέψη. Το γεγονός ότι πολλοί μαθητές εναντιώνονται όταν διαπιστώνουν σε ένα διαγώνισμα την ύπαρξη θεμάτων που απαιτούν κριτική αντιμετώπιση λέει πολλά. Και η συνηθισμένη αιτία της εναντίωσης που προβάλουν: «αυτό δεν το είχαμε κάνει», λέει περισσότερα.

5) Αδυναμία επιχειρηματολογίας. Οι μαθητές αδυνατούν να προβάλλουν δυνατά επιχειρήματα για να στηρίξουν την γνώμη τους. Συνήθως τα επιχειρήματά τους είναι αυθαίρετα έχοντας αποδεχτεί ως δεδομένα τις προσωπικές τους απόψεις. Ειδικά όταν υπάρξει και διαφωνία εκεί είναι που οι μαθητές μπορεί να γίνουν πολύ επιθετικοί και προσβλητικοί προς τον αντίπαλο πράγμα που έρχεται να κρύψει την έλλειψη δυνατών επιχειρημάτων.

6) Αδυναμία αποκλίνουσα σκέψης: η ικανότητα δηλαδή να βλέπουν οι μαθητές πολλές διαφορετικές εκφάνσεις σε μια κατάσταση ή σε μια ερώτηση, να μπορούν να βρίσκουν διαφορετικούς τρόπους ερμηνείας, ή απαντήσεις. Αυτή η «out of the box» σκέψη, έξω από τη κοινή λογική είναι το θεμέλιο για τα μεγαλύτερα ανθρώπινα επιτεύγματα όπως είναι οι επιστήμες και οι τέχνες. Η καλλιέργεια της  «αποκλίνουσας σκέψης» των μαθητών είναι ο καλύτερος τρόπος για να αναπτυχθεί η κριτική σκέψη και η δημιουργική σκέψη τους. Και αντί να ενθαρρύνονται οι μαθητές να παίρνουν ρίσκα, να δοκιμάζουν, να πειραματίζονται, να μην φοβούνται να κάνουν λάθη και να αποκτούν ανεξαρτησία στο τρόπο που σκέφτονται τι συμβαίνει τελικά; Γίνεται δεκτή σε κάθε ερώτηση μόνο μια απάντηση ως ορθή: αυτή που τους έχει δοθεί στο μάθημα «αβρόχοις ποσί».

7) Θέλουν «να τους ταΐζεις στο στόμα». Ενδεικτικά αναφέρω τις αποσαφηνίσεις που ζητούν οι μαθητές για τα θέματα ενός διαγωνίσματος. Πέρα από το γεγονός ότι είναι πάρα πολλές, οι περισσότερες είναι και εντελώς περιττές. Υποδηλώνει μεγάλο έλλειμμα αυτοπεποίθησης των μαθητών όσον αφορά την εμπιστοσύνη που έχουν στην κρίση τους. Φοβούνται πάρα πολύ μήπως «καταλάβουν κάτι λάθος».    

8) Αδυναμία να μαθαίνουν μόνοι τους. Οι μαθητές, κατά μεγάλη πλειοψηφία, αδυνατούν όχι μόνο να μάθουν κάτι μόνοι τους αλλά ακόμα και να μελετήσουν μόνοι τους τα μαθήματά τους. Και την πιο κρίσιμη ώρα της αναμέτρησης των μαθητών με τον εαυτό τους που αναμφισβήτητα είναι η καλύτερη προπόνηση για την κριτική σκέψη, αναλαμβάνει δράση ο γονέας ο οποίος διαβάζει τα παιδιά του ή δίνει τον οβολό του σε τρίτους για να το κάνουν,  χωρίς να συνειδητοποιεί ότι έτσι «αφαιρεί κιλά από τα βαράκια» των παιδιών του.   

Λόγοι που η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης βρίσκεται στο περιθώριο της διδασκαλίας

Είμαι σίγουρος πως κανείς εκπαιδευτικός δεν θα διαφωνούσε ότι ο πιο βασικός σκοπός της εκπαίδευσης είναι η ανάπτυξη κριτικά σκεπτόμενων μαθητών ώστε στο μέλλον να μπορούν να εξελιχθούν σε κριτικά σκεπτόμενους πολίτες. Παρά όμως αυτή την αναγνώριση των εκπαιδευτικών για την αξία της κριτικής σκέψης, φαίνεται ότι η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης να μην αποτελεί προτεραιότητα της εκπαιδευτικής πρακτικής. Ας μιλήσουμε για τους λόγους:

1) Ύλη. Η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης απαιτεί χρόνο ο οποίος δεν είναι αρκετός επειδή καταναλώνεται στην κάλυψη της ύλης. Οι εκπαιδευτικοί στη χώρα μας πιέζονται πάρα πολύ να βγάλουν την ύλη και είναι απολύτως λογικό να μην μένει χρόνος για οτιδήποτε άλλο.

2) Θέματα εξετάσεων. Κακά τα ψέματα έχει επικρατήσει η άποψη ότι ο καλός εκπαιδευτικός είναι εκείνος που έχει βάλει στους μαθητές του πάρα πολλά θέματα, παρόμοια των οποίων ενδέχεται να αποτελέσουν θέματα των εξετάσεων. Αυτή η λογική του τύπου: «να κάνουν πολλά θέματα οι μαθητές γιατί θα πέσουν παρόμοια στις εξετάσεις» είναι πραγματικά ευθεία βολή εναντίον στην καλλιέργεια της κριτικής σκέψης.

3) Το κακό έχει γίνει. Η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης των μαθητών για να επιτευχθεί πρέπει να έχει ξεκινήσει από τις μικρές ηλικίες (πρωτοβάθμια εκπαίδευση). Αν οι μαθητές εισέλθουν στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση με διαμορφωμένη αναπαραγωγική στάση απέναντι στη μάθηση μετά τα πράγματα είναι αρκετά πιο δύσκολα αφού πρέπει πρώτα να ξεμάθουν για να μάθουν.    

4) Είναι επίπονο για τον εκπαιδευτικό. Πρώτα πρώτα απαιτεί μεγάλη προετοιμασία. Επίσης απαιτεί από των εκπαιδευτικό να έχει τεράστια υπομονή. Θα πρέπει να είναι διατεθειμένος να βουτάει σε αχαρτογράφητα νερά χωρίς το μπούσουλα της αναπαραγωγικής διδασκαλίας.

5) Είναι πιο δύσκολη η αξιολόγηση των μαθητών. Η αξιολόγηση των μαθητών με βάση τις αναπαραγωγικές τους γνώσεις είναι σαφώς πιο εύκολη γιατί μπορεί να τυποποιηθεί και να αποκτήσει αντικειμενικότητα. Κακά τα ψέματα, είναι πολύ βολικό κάθε ερώτηση να έχει μόνο μια σωστή απάντηση.

6) Οι εκπαιδευτικοί «έτσι ξέρουν έτσι κάνουν». Δεν θα πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι οι εκπαιδευτικοί έχουν διανύσει και εκείνοι όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης δεχόμενοι κυρίως την αναπαραγωγική διδασκαλία. Ως δέκτες τέτοιας στάσης απέναντι στη μάθηση γίνονται και αντίστοιχοι πομποί. Απαιτείται συνειδητοποίηση και μεγάλη δύναμη από τον εκπαιδευτικό για να σπάσει αυτή η αλυσίδα.     

7) Οι εκπαιδευτικές πολιτικές. Το ερώτημα είναι μεγάλο: Άραγε οι εκπαιδευτικές πολιτικές επιθυμούν την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης των μαθητών; Θεωρητικά και σύμφωνα με τις διακηρύξεις τους, ναι. Στην πράξη όμως οι συνεχείς και τυποποιημένες εξετάσεις, η χρήση της τράπεζας θεμάτων και η αντιμετώπιση του σχολείου μόνο ως τόπο προετοιμασίας των μαθητών για την εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση δεν αφήνουν κανένα περιθώριο για την καλλιέργεια της κριτικής σκέψης.

Αλήθεια, θέλει το σύστημα ανθρώπους με κριτική σκέψη;

Φαίνεται τελικά ότι μέσα από μια αναπαραγωγική διαδικασία εκπαίδευσης αναπαράγεται και ένα ολόκληρο σύστημα εξουσίας. Θα ήμασταν εξάλλου πολύ αφελείς αν θεωρούσαμε ότι ένα σύστημα εξουσίας επιθυμεί ανθρώπους που έχουν την ικανότητα να σκέφτονται καθαρά και να κρίνουν σωστά. Ο λόγος είναι ότι αν οι άνθρωποι αποκτούσαν αυτή την ικανότητα τότε σίγουρα το σύστημα θα σταμάταγε να αναπαράγεται.

Όλοι λέμε «να πηγαίνουν τα παιδιά σχολείο για να ανοίγει το μυαλό τους». Αναρωτιέμαι όμως μήπως, ηθελημένα ή αθέλητα, το μόνο τελικά που καταφέρνουμε είναι να κλείνουμε το μυαλό τους μέσα σε προκατασκευασμένα κουτάκια και να κολλάμε απέξω ετικέτες όπως: βαθμός, μόρια, πτυχία, προσόντα;   

Παιδεία alert

Η κριτική σκέψη λοιπόν αγνοείται. Βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο. Την τελευταία φορά που την είδαν βρισκόταν στα χείλη πολλών αλλά στις καρδιές μόνο λίγων. Αυτή οι λίγοι, άκουσον άκουσον, ενθαρρύνουν τους μαθητές τους να κάνουν κρίσεις και αξιολογήσεις με επιχειρήματα και να εκφράζουν γνώμες και ιδέες. Κατηγορούνται ότι «κάνουν του κεφαλιού» τους εις βάρος του μαθήματος και ότι «είναι αγύριστα κεφάλια». Επικρατεί όμως αισιοδοξία στις Αρχές πως έχουν τη λύση: θεωρούν ότι με άσκηση πίεσης τα αγύριστα αυτά κεφάλια τελικά θα στραφούν. Και αν κάποια δεν στραφούν, απλά θα ξεκολλήσουν από τη θέση τους.  

Δημήτρης Τσιριγώτης. Φυσικός

Πηγή: alfavita.gr