«Αλίμονο στην κοινωνία που θα εγκαταλείψει στην αρμοδιότητα των επιχειρηματιών και των ανθρώπων της πιάτσας να της μάθουν ποιο είναι το νόημα της μόρφωσης, της επιστήμης και τελικά της ίδιας της ζωής»

(Κώστας Σταμάτης – Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης)

H ύπαρξη δεκάδων χιλιάδων νέων με υψηλό καταληκτικό εκπαιδευτικό επίπεδο (AEI – TEI) στους καταλόγους των ανέργων πριμοδοτεί και ενισχύει μια μυθική ανάγνωση της πραγματικότητας: ότι δήθεν «εκείνο που απουσιάζει δεν είναι οι θέσεις στην αγορά εργασίας αλλά το κατάλληλα εξειδικευμένο προσωπικό που θα τις καλύψει».

Πριν κάμποσο καιρό είχε δημοσιευθεί μια «μελέτη» του ΙΟΒΕ με τίτλο «Εκπαίδευση και αγορά εργασίας στην Ελλάδα: Επιπτώσεις της κρίσης και προκλήσεις». Στη «μελέτη» παρουσιάζονταν, με βάση επεξεργασμένα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ, μια απογραφή των επιπτώσεων της κρίσης στην αγορά εργασίας, με έμφαση στα δεδομένα που αφορούν την απασχόληση και την ανεργία των νέων. Το «συμπέρασμα» ήταν πως βασική ορίζουσα της ανεργίας των νέων είναι η αναποτελεσματική τους κατάρτιση σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης.

Το «συμπέρασμα» αυτό είναι εξόχως βολικό και αξιοποιήσιμο από τις κυρίαρχες πολιτικές που βρήκαν μια σημαία ευκαιρίας για τις δικές τους επικοινωνιακές μεθοδεύσεις. Για παράδειγμα, οτα υπουργικά επιτελεία δεν παύουν να σημειώνουν στους νέους φοιτητές ότι δικής τους «έγνοια είναι να σπουδάσετε σε πανεπιστήμια και ΤΕΙ σύγχρονα, οργανωμένα, λειτουργικά, που θα δίνουν πτυχία με αξία και αντίκρισμα στην πραγματική ζωή», ενώ την ίδια περίοδο προβάλλεται η αναδιάρθρωση στα ΑΕΙ και οι αλλαγές στο σύστημα πρόσβασης σαν το μαγικό φίλτρο που απαντάει στα προβλήματα.

Πολιτικό προσωπικό χέρι χέρι με τον Σύνδεσμο Επιχειρήσεων και Βιομηχανιών (ΣΕΒ)  συμφωνούν ότι για την ανεργία φταίνε τα προγράμματα σπουδών, με τον ΣΕΒ να απαιτεί «επένδυση σε περισσότερες, καλύτερες και σύγχρονες δεξιότητες, οι οποίες είναι αναγκαίες για την αποτελεσματική λειτουργία των επιχειρήσεων». Πρόκειται βεβαίως για μια μόνιμη επωδό σε παρεμβάσεις που αφορούν την κυρίαρχη αναπτυξιακή στρατηγική.

Παράλληλα στην έκθεση για την παιδεία με τίτλο «Παιδεία STEM για καινοτομία και ευημερία», ο ΣΕΒ προτείνει τον ανασχεδιασμό των αναλυτικών προγραμμάτων της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης με έμφαση στα STEM (Επιστήμη-Τεχνολογία-Μηχανική και Μαθηματικά) και θεσμικές ρυθμίσεις για πιο ευέλικτα αναλυτικά προγράμματα.

Λίγο νωρίτερα, στο πλαίσιο των συγκοινωνούντων δοχείων, με βάση την αξιολόγηση των δεξιοτήτων των ενηλίκων (PIAAC), αλλά και των μαθητών (PISA), ο ΟΟΣΑ εξέδωσε την έκθεση «Το μέλλον της εκπαίδευσης και των δεξιοτήτων. Η εκπαίδευση το 2030» (Τhe future of education and skills. Education 2030) και την ίδια στιγμή δημιούργησε ξεχωριστή ιστοσελίδα για τις δεξιότητες.

Ο κόσμος της εκπαίδευσης, για να μη χάσει το δάσος από το οπτικό του πεδίο, καλό είναι να κάνει ένα βήμα στα πλάγια για να δει καθαρότερα μπροστά του. Γιατί είναι αλήθεια ότι η παραπάνω «ειρηνική συναυλία» διακηρύξεων δεν μπορεί να ερμηνευτεί σωστά αν δεν συσχετιστεί με τις αρνητικές -για τον κόσμο της εργασίας- εξελίξεις στην οικονομία και την πολιτική. Αν, όμως, παραμερίσει κανείς την αποφθεγματική φλυαρία που αποκρύπτει επιμελώς με την ανώδυνη όψη της και την περίτεχνη μορφή τούς κώδικες αποκρυπτογράφησής της, μπορεί να ανακαλύψει την πολιτική μάρκετινγκ που επιχειρεί η πολιτική ηγεσία του ΥΠΑΙΘΑ στη σχολική εκπαίδευση.

Το «ανελαστικό εκπαιδευτικό μας σύστημα»

Χρόνια τώρα, μόνιμοι προσηλυτιστές της κοινής γνώμης, δημοσιογράφοι και πανεπιστημιακοί, τεχνοκράτες και «ειδικοί», συνδικαλιστές της αριστοκρατίας, αυτό το είδος των «κρατικών ευγενών» που αντλούν το κύρος τους από τις περίοπτες θέσεις τους στις «αυλές» και στις οθόνες, χρόνια τώρα, με δομή ρωσικής μπαμπούσκας, με γλώσσα που αποκρύπτει αριστοτεχνικά την αλήθεια και τους κώδικες αποκρυπτογράφησής της, υποστηρίζουν με άκαμπτη ομοφωνία ότι «εκείνο που απουσιάζει δεν είναι οι θέσεις στην αγορά εργασίας αλλά το κατάλληλα εξειδικευμένο προσωπικό που θα τις καλύψει καθώς στις σημερινές συνθήκες της οικονομίας δημιουργούνται θέσεις εργασίας με νέα ποιοτικά χαρακτηριστικά».

Παράλληλα ανακαλύπτουν ότι «το εκπαιδευτικό σύστημα δεν μπορεί να ανταποκριθεί έγκαιρα σ' αυτές τις νέες ανάγκες, καθώς έχει δομηθεί πάνω σ' ένα παρωχημένο σύστημα παραγωγής με κουλτούρα τακτοποίησης και όχι απασχόλησης». Στα πλαίσια αυτά το εκπαιδευτικό σύστημα της χώρας κατηγορείται ότι εμφανίζει εντυπωσιακές «ανελαστικότητες» στην κατάλληλη εξειδίκευση των φοιτητών και σπουδαστών.

Τα Πανεπιστήμια κατηγορούνται για αρχαϊσμό, ότι είναι αποκομμένα από τις πραγματικές ανάγκες της αγοράς εργασίας και ως εκ τούτου είναι φυσικό να παράγουν ανέργους.

Η πεμπτουσία των κατηγοριών συνίσταται στο ότι επανακαθορίζει την ανεργία σε «έλλειμμα κατάρτισης» αυτών που πλήττονται από αυτήν – πράγμα που, φαινομενικά, είναι εντελώς λογικό : Αν κάποιος δεν έχει δουλειά, οι γνώσεις που αυτός ή αυτή διαθέτει προφανώς δεν έχουν αγορά, δηλαδή ζήτηση που να ενδιαφέρεται γι' αυτές. Δική του, συνεπώς, δουλειά είναι να καταργήσει αυτή την έλλειψη. Συνέπεια είναι η δημιουργία ενός «καθήκοντος κατάρτισης» – που ονομάζεται κυριολεκτικά έτσι, σε συνάρτηση με το δικαίωμα σε κοινωνικές παροχές που, συνεπώς, μπορούν να παρασχεθούν μόνο με την επιφύλαξη μιας προσαρμοσμένης κατάρτισης που θα έχει επιτευχθεί ατομικά.

Ένας ορισμός του νεοφιλελεύθερου όρου της εκπαίδευσης θα μπορούσε, έτσι, να είναι: καθένας και καθεμιά είναι ο ίδιος και η ίδια υπεύθυνος και υπεύθυνη για τη δημιουργία, τη διατήρηση και τη μόνιμα διευρυμένη αναπαραγωγή του εργασιακού κεφαλαίου του /της. Με άλλα λόγια, καθένας και καθεμιά είναι ατομικά αρμόδιος για την οικονομική αξιοποίησή του/της.

Μετατίθεται και μετακυλίεται έτσι ανεπαίσθητα και παραπλανητικά το πρόβλημα της ανεργίας από τις δομές ενός συστήματος ¬ για το οποίο η παραγωγή και αναπαραγωγή εφεδρικού στρατού ανέργων είναι χρυσοφόρα επένδυση ¬ στις «πλάτες» των ίδιων των νέων ανέργων που έκαναν το «λάθος» να σπουδάσουν φιλολογία, μαθηματικά, φυσική, ιατρική, αρχιτεκτονική, κοινωνιολογία, βιολογία κ.λπ. σε αριθμούς μεγαλύτερους από ό,τι αντέχει ή επιτάσσει η «θεά» αγορά.

Δηλαδή, η ανεργία οφείλεται στην παιδεία; Παραδείγματος χάρη, στα νοσοκομεία δεν διορίζονται νοσοκόμες που χρειάζονται γιατί δεν έχουμε εκπαιδευμένες νοσοκόμες;

Ανακατασκευή των μύθων

Αν ανοίξουμε ένα «παράθυρο» στην πραγματικότητα, σπάζοντας το σκοτάδι της εικονικής κατασκευής της, θα δούμε ότι: Έχουμε άθλιο επίπεδο υγείας, νοσοκομεία της ουράς και του ράντζου, αλλά υπάρχουν νέοι άνεργοι γιατροί που μεταναστεύουν στο εξωτερικό. Χιλιάδες παιδιά βρίσκονται έξω από το σχολείο, θερίζει ο λειτουργικός αναλφαβητισμός, αλλά επιμένουμε στις τάξεις των 25 και 26  μαθητών, ενώ χιλιάδες νέοι άνεργοι εκπαιδευτικοί «σαπίζουν» στα λιμάνια της ανεργίας.

Και πάει λέγοντας.

Σ' ένα τέτοιο σύστημα, όπου ο άνθρωπος ενδιαφέρει μόνο σαν «μηχανή» που παράγει όσο το δυνατόν μεγαλύτερο κέρδος για τον εργοδότη, η ανεργία όχι μόνον δεν βλάπτει, αλλά είναι και ωφέλιμη οικονομικά, ιδεολογικά, πολιτικά.

Η «κοινή γνώμη», αδυνατώντας να συλλάβει ότι η γενικότερη αδυναμία των πτυχιούχων να ενταχθούν στην αγορά εργασίας είναι αποτέλεσμα της δραματικής μείωσης των θέσεων εργασίας, εξαιτίας της οικονομικής πολιτικής που ακολουθείται και των εξελίξεων στον τομέα της τεχνολογίας (που υποτάσσεται στο κέρδος) που συρρικνώνουν τις ευκαιρίες απασχόλησης, αποδίδει δυσανάλογα μεγάλο μέρος της ευθύνης για την ανεργία στις δομές, τις λειτουργίες και τους προσανατολισμούς της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Το αίτημά της συνοψίζεται στο μονόπλευρο προσανατολισμό της Τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στις «ανάγκες της αγοράς», υπαινισσόμενη, εμμέσως πλην σαφώς, ότι αυτές οι τελευταίες πρέπει να είναι ο μόνος προσδιοριστικός παράγοντας παιδείας εν γένει.

Το επιχείρημα ότι η προσαρμογή των σπουδών στις ανάγκες της «αγοράς», θα εξασφαλίσει άμεσα μια επικερδή εργασία στους αποφοίτους, είναι, εκτός των άλλων, ολοκληρωτικά αβάσιμο και παραπλανητικό.

Η ανεργία των πτυχιούχων δεν οφείλεται στην έλλειψη των κατάλληλων ειδικοτήτων και δεξιοτήτων τους, όπως ισχυρίζεται το ΙΟΒΕ, ο Σύνδεσμος Ελλήνων Βιομηχάνων και λοιποί «συγγενείς» και προβάλλει η κυρίαρχη πολιτική και παπαγαλίζουν τα Μ.Μ.Ε. Αν το πρόβλημα ήταν τόσο απλό, τότε μέσα από μέτρα αναδιανομής του αριθμού των εισακτέων στις διάφορες ειδικότητες – που σε ένα βαθμό μπορεί να γίνει και στα καπιταλιστικά πλαίσια – θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί.

Η ανεργία είναι αφενός σύμφυτη με τη συγκεκριμένη μορφή της κοινωνίας, καθώς, εκτός των άλλων, ο εφεδρικός στρατός των ανέργων χρησιμοποιείται από τους κυρίαρχους κύκλους, για να συμπιέσει στο κατώτατο δυνατό όριο τις απαιτήσεις των εργαζομένων και να εντείνει την εκμετάλλευσή τους και αφετέρου στα χρόνια της «μνημονιακής χολέρας» πριμοδοτήθηκε από την αποδιάρθρωση του πρωτογενούς και δευτερογενούς τομέα της χώρας και τις τραγικές περικοπές στο δημόσιο τομέα.

Στην πραγματικότητα οι νέες γενιές εργαζόμενων και ειδικά πτυχιούχων είναι κατά τεκμήριο πολύ πιο «μορφωμένοι» από ό,τι μια γενιά πριν : μεταπτυχιακές σπουδές, ηλεκτρονικός αλφαβητισμός, ξένες γλώσσες κλπ. Παρόλα αυτά εντάσσονται με πολύ πιο δυσμενείς όρους στην αγορά εργασίας. Βλέπουμε τους νέους σήμερα να δίνουν όλο και μεγαλύτερη σημασία στις σπουδές τους, να προσπαθούν να πάρουν όλο και πιο πολλά «χαρτιά» στα χέρια τους για να δημιουργήσουν περισσότερες και καλύτερες προϋποθέσεις εύρεσης εργασίας. Το ερώτημα είναι: Βρίσκουν; Όταν δεν υπάρχουν θέσεις εργασίας, πώς είναι δυνατόν να βρουν;

Η ανεργία είναι μια πραγματικότητα. Δεν πρόκειται για μια δυσλειτουργία του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, αντίθετα, είναι συστατικό – δομικό στοιχείο της λειτουργίας του. Σε κάθε περίπτωση, οι συνθήκες που παράγουν τη μαζική ανεργία δεν είναι δυνατόν να αναιρεθούν από την όποια αλλαγή στο εκπαιδευτικό σύστημα. Το αντίθετο. Το δικανικό επιχείρημα ότι η ανεργία θα εξαφανιστεί όταν η εκπαίδευση θα μπορεί παράγει πτυχιούχους κατάλληλα καταρτισμένους ώστε να ανταποκρίνονται στις ανάγκες των επιχειρήσεων, οδηγεί στην άποψη ότι πηγή της ανεργία δεν είναι ο καπιταλισμός αλλά η πλημμελής εκπαίδευση. Η ανεργία, ωστόσο, θα εξακολουθήσει να υπάρχει όσο διατηρούνται οι γενικοί όροι που την παράγουν.