(Σ.Σ. edu4u: το άρθρο αφορά στο μοναδικό για τα ελληνικά δεδομένα έργο του καθηγητή Πανεπιστημίου Κρήτης κ.  Στέφανου  Τραχανά, μέσω των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης)

Ηταν ρητός και κατηγορηματικός από το πρώτο τηλεφώνημα: «Δεν είμαι δημόσιο πρόσωπο». Την ίδια θέση επανέλαβε όταν συναντηθήκαμε: «Είμαι εδώ ως διευθυντής των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης. Δεν μου αρέσει να υπερβαίνω τον ρόλο αυτόν και να υπάρχω με άλλη ιδιότητα». Tο μαγνητόφωνο άνοιξε και έκλεισε πολλές φορές στη διάρκεια μιας δίωρης πυκνής συζήτησης. Το φαγητό ήρθε την τελευταία μισή ώρα, γιατί τότε το παραγγείλαμε. Η δυσκολία με τον Στέφανο Τραχανά είναι να βρεθεί η ισορροπία ανάμεσα στην άποψη που έχει ο συνομιλητής του γι’ αυτόν και στην εικόνα που διατηρεί ο ίδιος για τον εαυτό του.

Ο διακεκριμένος επιστήμονας, καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, είναι ο άνθρωπος που επί 20, περίπου, χρόνια έζησε μια εξουθενωτική περιπέτεια, με προσωπικό κόστος, αποκαλύπτοντας ένα «πρωτοφανές σε έκταση και θρασύτητα σκάνδαλο» (σύμφωνα με το βούλευμα του Συμβουλίου Εφετών Αθηνών) εις βάρος του ελληνικού Δημοσίου: τις παράνομες υπερτιμολογήσεις πανεπιστημιακών συγγραμμάτων που απέφεραν στους εκδότες τους έσοδα εκατοντάδων εκατομμυρίων δραχμών. Συνοδοιπόρος του, η συνάδελφός του Στέλλα Καραγιάννη, καθηγήτρια του Οικονομικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.

«Υστερα από αυτήν την εμπειρία, εάν συναντούσατε κάτι παρόμοιο, θα αντιδρούσατε με τον ίδιο τρόπο;», είναι η πρώτη μας ερώτηση. «Είχα πει και στο παρελθόν ότι θα προτιμούσα να μην είχα δει το έγκλημα… Αφ’ ης στιγμής όμως το δεις, βγαίνει ένας εσωτερικός θυμός. Λες, όχι δεν έχω κάτι να κρύψω και μπαίνεις στην περιπέτεια». Ομως εδώ ο Στέφανος Τραχανάς βάζει τελεία: «Εχουμε μια αντίληψη για την κοινωνική προσφορά των ανθρώπων ότι συνεπάγεται και εμπλοκή σε ευρύτερα κοινωνικά θέματα, με δημόσιο λόγο. Δεν το πιστεύω αυτό. Γιατί δεν θεωρούμε ως σημαντικότερη κοινωνική προσφορά την αφοσιωμένη και δημιουργική εργασία; Γιατί δεν πιστεύουμε στην εργασία. Διαμορφώθηκε επί χρόνια, κυρίως στο Δημόσιο αλλά διαβρώθηκε και ο ιδιωτικός τομέας, η αντίληψη ότι όποιος εργάζεται ευσυνείδητα είναι κορόιδο. Υπάρχει μεγαλύτερο δώρο στον εαυτό σου από το να παίρνεις χαρά από τη δουλειά σου; Εχω περάσει για χρόνια μέσα από την Αριστερά και έχω ζήσει αυτόν τον εκφυλισμό, ότι τα κάνουμε όλα για την κοινωνία. Εμπεριέχει έναν ιεραποστολισμό που στο βάθος είναι πολύ ύποπτος, γιατί φτιάχνει περίεργους ψυχισμούς. Στο τέλος εχθρεύεσαι και την κοινωνία».

Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, τις οποίες διευθύνει ο Στέφανος Τραχανάς από την ίδρυσή τους, θεωρούνται υπόδειγμα λειτουργίας και αποτελεσματικότητας. Είναι (μαζί με τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της Βέροιας) η Ελλάδα στην οποία συχνά στρεφόμαστε όταν αναζητάμε διέξοδο από την εθνική κατάθλιψη. Από το 1984 έως σήμερα έχουν εκδώσει 400 τίτλους, με πωλήσεις 1.400.000 αντιτύπων, πολλά βραβεία, διακρίσεις και έσοδα που φτάνουν τα 23 εκατ. ευρώ.

– Οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης θυμίζουν, κατά κάποιο τρόπο, το μικρό γαλατικό χωριό...

– Ισως γιατί μεταφέραμε σε αυτές και την επιθυμία μας να αλλάξουμε τον κόσμο! Μεγαλώνοντας, διαπιστώνεις ότι το να βάζεις μεγάλους στόχους έχει ένα πλεονέκτημα: κανείς δεν μπορεί να σε κατηγορήσει ποτέ ότι απέτυχες! Θελήσαμε να αποδείξουμε ότι υπάρχουν και δημόσιοι οργανισμοί που κάνουν καλά τη δουλειά τους. Οτι Δημόσιο και ποιότητα δεν είναι έννοιες ασυμβίβαστες. Από φέτος, μάλιστα, είμαστε απολύτως αυτοχρηματοδοτούμενοι. Πληρώνουμε τους μισθούς και τα ενοίκια μόνοι μας. Με τα έσοδα από τις πωλήσεις μας. Δεν χρειαστήκαμε την επιχορήγηση του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας στο οποίο ανήκουμε. Εγώ ξέρω μια δημοκρατία. Τη δημοκρατία της προσωποποιημένης ευθύνης. Κάποιος πρέπει να αναλαμβάνει την ευθύνη των επιλογών και να είναι υπόλογος γι’ αυτές. Πρέπει σε κάποιον να σφίγγεται το στομάχι για το αν κάτι πάει καλά ή όχι.

– Γιατί δεν είναι αυτός ο κανόνας;

– Γιατί δεν πιστεύω ότι το σύστημα των συγγραμμάτων καλλιέργησε ανθρώπους με συγγραφικά ήθη. Με τη λαχτάρα να κερδίσουν έναν ελεύθερο αναγνώστη. Μόνον αυτόν υπολήπτομαι. Αυτόν που θα κάνει τη θυσία όπως έκανα κι εγώ, ένα πάμφτωχο παιδί. Στεκόμουν μπροστά στα ράφια με το χέρι στην τσέπη και μέτραγα την επιθυμία μου. Αυτό καλλιεργεί χαρακτήρες και συνειδήσεις, κουλτούρα. Εμείς φτιάξαμε κρατικοδίαιτους συγγραφείς, οι οποίοι γράφουν βιβλία για τους αιχμάλωτους φοιτητές τους, τους αιχμάλωτους αναγνώστες τους.

Μεγάλωσα με την περιέργεια τι είναι πίσω από το βουνό

Οι στιγμές που ο Στέφανος Τραχανάς αφέθηκε στην αφήγηση, με πρόσωπο φωτεινό από χαρά, ήταν όταν μίλησε για την 11χρονη κόρη του, την οικογένειά του, την 96χρονη μητέρα του («συνέχεια ενός καταπληκτικού λαϊκού πολιτισμού, που μπορεί να μιλάει στα λουλούδια και στα ζωντανά») τον τόπο καταγωγής του, το χωριό Καβούσι στην ανατολική Κρήτη, και το ηλεκτρονικό βιβλίο που ετοιμάζει.

Στην κόρη αφιερώνει όσο χρόνο μπορεί. Κυρίως τα βράδια, όταν φτιάχνουν μαζί ιστορίες που θα ήθελαν να ονειρευτούν. Ασχολείται μαζί της «κυρίως με την πλευρά της φαντασίας». «Θέλω να ανοίγει παράθυρο στη φαντασία της», λέει. Το σύμπαν μπαίνει ολοένα και περισσότερο στις αφηγήσεις. «Η ξεχασμένη πλευρά της επιστήμης και το μεγάλο της επίτευγμα τον περασμένο αιώνα είναι ότι έφτιαξε ένα καταπληκτικό παραμύθι για τον κόσμο. Πολύ γοητευτικό».

Αυτόν τον καιρό ο Στ. Τραχανάς ετοιμάζει το πρώτο του ηλεκτρονικό βιβλίο. Κβαντική φυσική. Πολύ διαφορετικό από τα συνήθη συγγράμματα. «Γιατί ένα νέο μέσο πρέπει να σε καλέσει να σκεφτείς μια νέα έννοια βιβλίου. Το νέο μέσο διαμορφώνει και έναν διαφορετικό τρόπο γραφής», υπογραμμίζει. Και παραδέχεται πως «η ιδέα να ξέρεις ότι μπορείς να δημιουργήσεις καινούργια πράγματα σε κάνει να πετάς. Αυτός ο καινούργιος κόσμος είναι ικανός για το χειρότερο, να αναπαράγει καταναλωτές βλακώδους πληροφορίας, αλλά και για συναρπαστικά πράγματα. Μπορεί να κάνει πιο ενεργό τον φοιτητή. Να τον βγάλει από την παθητικότητα». «Πώς σχολιάζετε την έλλειψη σχολικών βιβλίων στην έναρξη της χρονιάς; Το υπουργείο Παιδείας δέχτηκε μεγάλη κατακραυγή», τον ρωτάμε. «Αυτό που μπορώ να πω είναι ότι διέβλεψα μια έλλειψη ειλικρίνειας στις αντιδράσεις. Ο καταγγελτικός λόγος μετράει, όχι ότι πραγματικά μας νοιάζει το κόστος που είχε για τα παιδιά, αλλά είναι άλλη μια ευκαιρία να κάνουμε διατεταγμένο καταγγελτικό λόγο. Είδατε ποτέ μια θετική στάση; Τι μπορούμε να κάνουμε για να λύσουμε το πρόβλημα; Δεν είναι μόνο το υπουργείο. Είναι ευθύνη όλων μας. Και της τοπικής κοινωνίας και των καθηγητών».

Ο Στέφανος Τραχανάς διατηρεί την κρητική προφορά στην ομιλία του. Ούτε οι σπουδές του στο Μετσόβιο ούτε τα μεταπτυχιακά του στο Χάρβαρντ στάθηκαν ικανά να τον αποκόψουν από τον τόπο του. «Μεγάλωσα με την περιέργεια τι είναι πίσω από το βουνό. Αλλά και με τη λαχτάρα που είχαν οι άνθρωποι για τα γράμματα. Ο πατέρας μου ήταν απόφοιτος δημοτικού και μου μετάγγισε αγάπη για τα γράμματα. Ο τόπος καταγωγής είναι μια ζεστή αγκαλιά, αλλά και πνιγηρή. Θέλεις να την αποτινάξεις κάποια στιγμή».

Το Πανεπιστήμιο είναι κατεξοχήν ο χώρος της αξιολόγησης

«Η δημοσιότητα απειλεί τον πυρήνα της προσωπικής δημιουργίας», λέει και αναδιπλώνεται μόλις αισθανθεί ότι μιλάει για θέματα εκτός της αρμοδιότητάς του. Αντιμετωπίζει τις πιέσεις μου με χιούμορ. «Οι άνθρωποι που με ξέρουν από κοντά μάλλον σαν μια ανωμαλία στο σύστημα με φαντάζονται! Το σχέδιο που βρήκα για τη ζωή μου είναι ότι θα με εντόπιζε κάποια στιγμή ο Μπιλ Γκέιτς και στο μουσείο απολιθωμάτων που θα έκανε θα είχε και ένα ζωντανό έκθεμα. Εναν τύπο που θα έγραφε με το χέρι…». Στα μαθηματικά έχει περάσει στην ψηφιακή εποχή αλλά εξακολουθεί να γράφει με το χέρι. Εχει όμως και κάποια πλεονεκτήματα αυτό. Ενα από αυτά είναι ότι λες στον εαυτό σου «σκέψου πολύ πριν γράψεις, γιατί είναι μεγάλος μπελάς να διορθώνεις στο χαρτί».

– Παρακολούθησα στο Διαδίκτυο παραδόσεις μαθημάτων σας και κατάλαβα ότι έχετε μια σχεδόν οικογενειακή σχέση με τους φοιτητές σας.

– Δεν μπορώ να λειτουργήσω καθόλου με απόσταση. Δεν με εμπνέουν οι θέσεις εξουσίας. Δεν μπορώ να υπάρξω μέσα σε μια σχέση ιεραρχική αλλά θέλω να είναι ισοτιμίας. Η διδασκαλία είναι επικοινωνία. Πράγματα που έδωσαν χαρά σε σένα, θέλεις να τα μοιραστείς. Και το μοίρασμα προϋποθέτει ισοτιμία. Υπάρχει μια παράδοση στο Πανεπιστήμιο της Κρήτης ανοιχτών σχέσεων των φοιτητών με τους καθηγητές. Ισως οφείλεται στο γεγονός ότι οι περισσότεροι σπούδασαν στην Αμερική. Ισως γιατί αρκετοί είναι πολύ καλοί στη δουλειά τους και δεν έχουν ανασφάλειες για να χρειάζονται περιτύλιγμα, ασπίδα ασφαλείας.

– Λέτε «υπάρχει μια παράδοση στο Πανεπιστήμιο Κρήτης». Θεωρείτε ότι στην Κρήτη είναι μια ειδική ακαδημαϊκή συνθήκη;

– Είναι ένα επαρχιακό πανεπιστήμιο, το οποίο ξεφεύγει από τη συνηθισμένη μοίρα των επαρχιακών πανεπιστημίων που είναι ένα είδος παραρτήματος των κεντρικών. Στην Κρήτη έγινε κάτι μοναδικό: μετά τη μεταπολίτευση έφυγε από τα κεντρικά πανεπιστήμια της Αθήνας μια ομάδα διακεκριμένων επιστημόνων και ταλαντούχων ανθρώπων που αισθάνονταν ότι είναι μια ευκαιρία για ένα νέο ξεκίνημα στο πανεπιστημιακό σύστημα της χώρας. Οπότε και το νομικό πλαίσιο που φτιάχτηκε έγινε με τη φιλοδοξία ότι θα είναι ένα πανεπιστήμιο που θα πετάει με φτερά διεθνή.

– Πετάει ακόμη;

– Οσο μεγαλώνει, βαραίνει λίγο και πλησιάζει προς τον μέσο όρο. Ομως υπάρχουν τμήματα που υπερτερούν, όπως το Φυσικό Τμήμα, που αξιολογήθηκε πέρυσι, είναι με μεγάλη διαφορά το καλύτερο στην Ελλάδα.

– Είστε υπέρ της αξιολόγησης των ΑΕΙ και των πανεπιστημιακών;

– Ντρέπομαι και στην ιδέα ότι είναι αντικείμενο ερώτησης αυτό. Το πανεπιστήμιο είναι κατ’ εξοχήν ο χώρος της διάκρισης, της αξιολόγησης. Ενα σύστημα το οποίο αρνείται να αξιολογηθεί οδηγείται στον ελάχιστο κοινό παρονομαστή. Αν την καταργήσουμε, δημιουργούμε άλλη μια δημόσια υπηρεσία. Μιλώντας όμως για τα πανεπιστήμια υπάρχουν δύο σημεία που αισθάνομαι την ανάγκη να επισημάνω στις σημερινές συνθήκες. Το ένα είναι ο φανατισμός.

Τα πανεπιστήμια είναι ο κατ’ εξοχήν χώρος όπου οι άνθρωποι πρέπει να είναι ανεκτικοί στη διαφορά και να γνωρίζουν ότι δεν υπάρχει μονοσήμαντη αλήθεια. Αρα, το πρώτο πράγμα που πρέπει να διδάσκει ένα πανεπιστημιακό περιβάλλον είναι ότι δεν υπάρχει μονοσήμαντη αλήθεια σε κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα. Και ανεξάρτητα από την άποψη που έχουμε, πρέπει να είμαστε ανοιχτοί στο ενδεχόμενο να έχει και ο άλλος δίκιο. Το ανοιχτό μυαλό είναι ό,τι πολυτιμότερο μπορεί να δώσει το εκπαιδευτικό σύστημα στους ανθρώπους. Και εμείς καλλιεργούμε μια νοοτροπία ανθρώπων τόσο πεπεισμένων ότι η δική τους αλήθεια είναι η μοναδική ώστε να ασκούν βία για να μην ακουστεί η αλήθεια ενός άλλου.

Ο,τι πιο καταστροφικό για ένα εκπαιδευτικό σύστημα είναι να εξοπλίζει με βεβαιότητες. Το δεύτερο που θέλω να πω είναι ότι το πανεπιστήμιο και η εκπαίδευση είναι ένας κοινωνικός εξισωτής: εξισώνει τις διαφορές που δημιουργεί η οικονομική και κοινωνική θέση των γονιών. Και ιδιαίτερα στην Ελλάδα το πανεπιστήμιο δούλεψε εξαιρετικά σαν κοινωνικός εξισωτής. Πήρε παιδιά από φτωχές, αγροτικές οικογένειες και ανανέωσε την ελληνική κοινωνία. Σήμερα υπάρχει μεγάλη ανισότητα. Το δωρεάν δημόσιο πανεπιστήμιο διαρκώς υποβαθμίζεται και μαζί και η αξία των πτυχίων του.

– Πού οφείλεται αυτό;

– Η ελληνική κοινωνία βγήκε από τη δικτατορία με αισθήματα ενοχής. Μικροαστικής, παράλογης ενοχής. Καμία κοινωνία ευμάρειας δεν έχει ποτέ τη δυνατότητα να αντιταχθεί σε ένα δικτατορικό καθεστώς. Γίνεται η μεταπολίτευση και ταυτιζόμαστε όλοι φαντασιακά με τα παιδιά του Πολυτεχνείου. Γινόμαστε όλοι αντιδικτατορικοί εκ των υστέρων, αντιαμερικανοί -το νέο όπιο του λαού ένας αντιαμερικανισμός, χαμηλού επιπέδου, με παβλοφικά σχεδόν ανακλαστικά-, και δίδεται τεράστια εξουσία στις νεολαίες.

Το μαγνητόφωνο κλείνει και πάλι...

Oι σταθμοί του

1943
Γεννιέται στο χωριό Καβούσι της Ανατολικής Κρήτης.

1962
Σπουδές στη Σχολή Μηχανολόγων-Ηλεκτρολόγων του ΕΜΠ.

1968
Μεταπτυχιακές σπουδές στον «Δημόκριτο» και στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.

1973
Για μια δεκαετία αφοσιώνεται στη συγγραφή της τρίτομης Κβαντομηχανικής του και ενός δίτομου έργου Διαφορικών Εξισώσεων.

1984
Διδάσκει στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Οργανώνει τον πρώτο πανεπιστημιακό εκδοτικό οίκο της χώρας, τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, στο πλαίσιο του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας.

2001
Το Πανεπιστήμιο Κρήτης τον ανακηρύσσει επίτιμο διδάκτορα.

2009
Το περιοδικό «Διαβάζω» του απονέμει το «Εκδοτικό Βραβείο» για την προσφορά του στο βιβλίο.

Η συνάντηση

Το «Ιντεάλ» στην Πανεπιστημίου ήταν το πιο βολικό και ήσυχο μέρος που σκεφτήκαμε με τον Στέφανο Τραχανά στο κέντρο της πόλης. Είχε έρθει για λίγες ημέρες στην Αθήνα από το Ηράκλειο, για δουλειές. Παραγγείλαμε από τα πιάτα ημέρας: μπριάμ και μπιφτέκι γαλοπούλας με βραστά λαχανικά. Μια φέτα και ένα μπουκάλι μπίρα. Ο λογαριασμός 27,50 ευρώ. Οταν βγήκαμε στην Πανεπιστημίου έβρεχε. «Μα κάθε φορά που έρχομαι στην Αθήνα αγοράζω και μια ομπρέλα από τον δρόμο», σχολίασε γελώντας.

Της Μαριας Kατσουνακη

Πηγή: Καθημερινή